چه کسی فکرش را می‌کرد که جستجوی ساده در گوگل به کشف بزرگ منجر شود؟ در سال ۲۰۱۶، هرشل هپلر در موزیم انجیل در واشنگتن دی سی، هنگام مرور تصاویر گوگل برای تمرین خط‌شناسی تاریخی به عکسی برخورد که برایش بسیار آشنا به‌نظر می‌رسید. او می‌گوید: "همان لحظه فهمیدم. گفتم این نسخه خطی مجموعۀ خود ما است."

این موزیم‌ در آن زمان یک نسخۀ کمیاب از کتاب دعاهای یهودی را تازه خریداری کرده بود و تصور می‌کرد که این نسخه بخشی از اسناد مشهور "گنیزۀ قاهره" باشد. گنیزۀ قاهره، مجموعۀ مشهور از اسناد قدیمی یهودی است که در اواخر قرن ۱۹ در یک کنیسه قاهره کشف شد.
اما عکس سیاه‌ و سفید در مجله انترنتی 'تبیلت' توضیحی متفاوت داشت. در آنجا گفته شده بود که این نسخهٔ عبری به قرون ۱۶ و ۱۷ تعلق دارد و احتمال می‌رود از ساحۀ بامیان در افغانستان به دست آمده باشد.

این مساله موجب شگفتی هپلر شد و او بر آن شد تا درستی ماجرا را ارزیابی کند. پس از یافتن نگارندهٔ مقالهٔ یادشده، جاناتان لی، که مورخ و باستان‌شناس بریتانیایی است، روشن شد این همان نسخه‌ای است که جاناتن لی در سال ۱۹۹۸ نزد یک فرمانده نظامی افغان مشاهده کرده و از روی جلد و دو صفحهٔ داخلی آن عکس گرفته است.
هپلر می‌گوید: " اگر اسناد جاناتن از سفرش به بامیان در ۱۹۹۸ نبود، ما هنوز فکر می‌کردیم این نسخه احتمالاً از گنیزۀ قاهره آمده است."

این کشف فقط هپلر را متعجب نکرد. جاناتان لی نیز، وقتی شنید آزمایش‌ها نشان می‌دهند این نسخه به قرن نهم میلادی یا قبل از آن مربوط است، شگفت‌زده شد. او در ایمیل نوشت: "همان‌جا بود که فهمیدم موضوع بسیار مهم است."
او و هپلر با همکاری یکدیگر و دعوت از کارشناسان دیگر، پژوهشی را آغاز کردند. یافته‌های آن‌ها نشان داد این نسخه قدیمی‌ترین کتاب شناخته‌شدهٔ عبری است و همچنین گواهی مهم بر حضور دیرین یهودیان در افغانستان و امتداد تاریخی آنان در امتداد جادهٔ ابریشم محسوب می‌شود.

با این حال، هیجان ناشی از این کشف بزرگ، همراه با نگرانی‌هایی درباره احتمال قاچاقی بودن این نسخه از افغانستان جنگزده بود.
موزیم انجیل، که توسط خانواده گرین (مالک فروشگاه‌های هابی‌لابی) تاسیس شده است، پیش‌تر نیز به دلیل خرید آثار باستانی قاچاق شده از عراق و مصر با مشکلاتی مواجه شده بود.
اکنون، برای نمایش عمومی این کتاب، لازم است مالکیت آن به‌طور قانونی تثبیت شود. این روند شامل مذاکرات حساس با جامعه یهودیان افغان در نیویارک و همچنین مسوولان افغانستان بود که در آن زمان حکومت‌شان دچار تزلزل شده و لحظات بحرانی را پشت سر می‌گذاشتند.

جاناتان لی بیش از پنج دهه‌ را صرف پژوهش در تاریخ و باستان‌شناسی افغانستان کرده است. در اپریل ۱۹۹۸ او همراه یک گروه فلم‌ساز جاپانی در بامیان به‌دنبال کتیبه‌ای به زبان باختری و سکه‌های طلایی غارت‌شده از یک معبد باستانی بود.
در آن زمان، مجسمه‌های بودای بامیان هنوز تخریب نشده بودند و کنترول بامیان در دست یک گروه مسلح ضد طالبان قرار داشت، در حالی که طالبان بخش‌های دیگر افغانستان را اداره می‌کردند.

کریم خلیلی، رهبر این گروه ضد طالبان، مجموعه‌ای از آثار عتیقه داشت که شامل همان سکه‌های طلایی مورد نظر جاناتن لی نیز بود.
وقتی جاناتن در حال عکسبرداری از این آثار بود، مشاوران خلیلی چند اثر عتیقه دیگر، از جمله یک کتاب دعای عبری، را به او نشان دادند؛ کتابی که بعدها با نام Afghan Liturgical Quire (ALQ ) یا "کتیبۀ نیایش افغان" شناخته شد.
ظاهراً این کتاب را یکی از افراد محل سال قبل در بامیان، زیر سقف فروریختهٔ غاری پیدا کرده و به خلیلی داده بود. اما چون خلیلی به عبری آشنا نبود، کتاب را به بازدیدکنندگان خارجی نشان می‌داد تا شاید از هویت آن سردرآورد.
جاناتن هم ابتدا فکر کرد کتاب خیلی قدیمی نیست.

مسیر خروج و زمان دقیق قاچاق کتاب از افغانستان همچنان نامعلوم است. در دههٔ ۱۹۹۰، میراث فرهنگی افغانستان به‌شدت آسیب دید؛ گروه‌های مسلح با کمک قاچاقچیان، آثار باستانی را از ساحات تاریخی و حتا موزیم‌ها ربودند و در بازارهای جهانی فروختند. برخی از آن‌ها در مجموعه‌های شخصی و حتا موسسه‌های معتبر جای گرفت.
یک پژوهشگر باسابقه در افغانستان معتقد است که احتمالاً این نسخۀ کتیبۀ عبری پس از تصرف بامیان در اواخر ۱۹۹۸ توسط طالبان، از کشور خارج شده است.

موزیم انجیل در تحقیقات خود دریافت که یکی از افراد وابسته به خلیلی بین سال‌های ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۱ چندین بار تلاش کرد این نسخه را در امریکا و اروپا بفروشد و سرانجام ظاهراً در خزان ۲۰۰۱ به یک مجموعه‌دار در لندن واگذار کرد.
این مجموعه‌دار تا حدود یک دهه یا بیشتر آن را نگه داشت و سپس آنرا در سال ۲۰۱۳ به شرکت هابی‌لابی فروخت.
دفتر کریم خلیلی که بعدها سمت معاون ريیس‌جمهوری را هم بر عهده داشت، در مورد از مصاحبه با صدای امریکا خودداری کرد.

جاناتن، پس از آنکه دیدن نسخهٔ خطی در سال ۱۹۹۸ برایش چندان اهمیتی نداشت، بعدها وقتی دسته‌ای از اسناد موسوم به "گنیزهٔ افغان" در بازارهای عتیقه پدیدار شد، تصمیم گرفت عکس‌های خود را در مقاله‌ای راجع به تاریخ یهودیان افغانستان نشر کند.
او کتاب بامیان را نمونه‌ای از "یافته‌های پراگندهٔ یهودی در افغانستان" دانست و نوشت محل نگهداری‌اش دیگر معلوم نیست.

چهار سال بعد، هپلر از طریق شبکه لینکدین با جاناتن لی تماس گرفت. از این گفتگو مشخص شد که کتاب مورد نظر، نه نسخه‌ای از مزامیر (مجموعه‌ای از سروده‌های مذهبی و دعایی که به عنوان بخشی از متون مقدس یهودی و مسیحی شناخته می‌شود) بلکه کتابی دعایی است که شامل دعاهای مخصوص صبحگاهی، اشعار مذهبی و متون عبد فصیح یهودیان می‌باشد.

در سال ۲۰۱۳، خانوادهٔ گرین این کتاب را از یک عتیقه‌فروش اسرايیلی خریدند؛ در همان دوره که آن‌ها به خرید گسترده آثار باستانی مشغول بودند. بعداً معلوم شد که برخی از اشیایی که خریداری کرده بودند، به‌صورت غیرقانونی از عراق و مصر خارج شده‌اند.
در مورد این نسخهٔ عبری نیز ابتدا ادعا می‌شد از مجموعه‌ای در لندن در دههٔ ۱۹۵۰ آمده تا ردپای هرگونه ارتباط‌اش با افغانستان پنهان شود. اما با مستندات جاناتن لی، موزیم انجیل توانست محل واقعی کشف نسخه را اصلاح کند.

موزیم انجیل در ابتدا فکر می‌کرد این کتاب مربوط به قرن نهم است، اما نتیجه آزمایش دوم در سال ۲۰۱۹ نشان داد که تاریخ آن به قرن هشتم می‌رسد؛ یعنی دو قرن قدیمی‌تر از کهن‌ترین کتاب عبری شناخته‌شدهٔ دیگر.

این خبر متخصصان را شگفت‌زده کرد. برای پژوهشگران عبری، چنین نسخه‌ای قدیمی‌ترین نمونهٔ صحافی‌شده به زبان عبری است و برای متخصصان افغانستان نیز نشان‌دهندهٔ اهمیت تاریخی آن منطقه در زمینهٔ ارتباط با شرق میانه، آسیای میانه و هند است.
اما واقعیت قاچاق این نسخه از افغانستان و قوانین منع صادرات آثار فرهنگی طبق کنوانسیون ۱۹۷۰ یونسکو، پرسش‌هایی دربارهٔ مشروعیت مالکیت موزیم را برانگیخت.

موزیم انجیل در واشنگتن دی سی برای توجیه مالکیت خود، رویکردی را در پیش گرفت که آن را "روش مبتنی بر حقوق بشر در حوزهٔ میراث فرهنگی" می‌نامد. استدلال موزیم این بود که مردم افغانستان و یهودیان افغان‌تبار در نیویارک، حق دارند به این میراث دسترسی داشته باشند.
هپلر می‌گوید: "یکی از مهم‌ترین اهداف این پروژه، فراهم‌کردن امکان دسترسی هم برای جامعه یهودیان افغان و هم برای مردم افغانستان است."

در همین راستا، موزیم با مسوولان دولت پیشین افغانستان و اعضای جامعهٔ کوچک یهودیان افغان در نیویارک وارد گفت‌وگو شد و سرانجام در سال ۲۰۲۱، یادداشت تفاهمی را با سفارت افغانستان در واشنگتن (پیش از به‌قدرت‌رسیدن طالبان) امضا کرد تا نسخه به‌صورت امانت نزد موزیم نگه داشته شود.
رویا رحمانی، که در آن زمان سفیر افغانستان در واشنگتن دی‌سی بود، به درخواست مصاحبه پاسخی نداد، اما یک سفیر سابق دیگر نامه‌ای را در حمایت از این پروژه نوشت.

از سوی دیگر "جک ابراهام" رییس فدراسیون یهودیان افغان در نیویارک حمایت کامل خود را از نگهداری نسخه در امریکا اعلام کرد. او می‌گوید: "به هپلر گفتم؛ چیزی که در دست دارید، میراث ماست. ممکن است متعلق به هر یک از نیاکان ما باشد. "
برخی افغان‌ها اما این نسخه را بخشی از میراث ملی افغانستان می‌دانند و معتقدند باید به افغانستان برگردد. یکی از مقامات پیشین دولت افغانستان که نخواست نامش در گزارش ذکر شود، گفت: "این کتاب متعلق به افغانستان است و باید به افغانستان بازگردانده شود. "

بارنت روبین، پژوهشگر امریکايی در امور افغانستان و مشاور در پروژهٔ مربوط به این نسخه، می‌گوید از دیدگاه حقوقی هم افغان‌ها و هم یهودیان افغان می‌توانند بر آن ادعا داشته باشند. به گفتهٔ او، موزیم می‌خواست رضایت حداقل یکی از این دو گروه را برای ادامهٔ کار جلب کند.
با امضای توافق نگه‌داشت این کتاب به طور امانت، موزیم انجیل در سپتمبر گذشته نمایشگاه را با تاکید بر همکاری بین ادیان (یهودی، مسیحی و مسلمان) راه‌اندازی کرد. قرار است نمایشگاهی دیگر نیز از ماه جاری در نیویارک برگزار شود.

به گفتهٔ هپلر، موزیم از نظر فنی مالک این نسخه خطی است، اما افغانستان و جامعهٔ یهودیان افغان "نقش مهمی در نظارت بر این امانت دارند. " موزیم انجیل همچنین قصد دارد یک نسخهٔ چاپی با کیفیت بالا را به جامعهٔ یهودیان افغان و سه نسخه دیگر را به نهادهای فرهنگی عمده در افغانستان اهدا کند.

گزارشگر: مسعود فریور
برگردان: سید نجیب هاشمی
صدای آمریکا