از زمان به قدرت رسیدن طالبان در دهه ۹۰ میلادی، روابط میان ازبیکستان و طالبان مراحل مختلفی را طی کرده است. همانند سایر کشورهای جهان، روابط افغانستان و ازبیکستان نیز تحت تأثیر تحولات سیاسی قرار گرفته و در دوره‌های مختلف با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده است. در حال حاضر، کابل و تاشکند بیش از هر زمان دیگری، علاوه بر روابط سیاسی، در حوزه اقتصادی نیز همکاری‌های گسترده‌ای دارند.

در دوران نخست حکومت طالبان، ازبیکستان تا حدودی ناراضی و گله‌مند بود؛ زیرا به باور مقام‌های این کشور، برخی مخالفان تاشکند مانند قاری طاهر جان یلداش، جمعه نمنگانی و تعدادی دیگر از ازبیک‌ها در صفوف طالبان حضور داشتند و ازبیکستان از این مساله احساس تهدید می‌کرد. در واکنش به این موضوع، ازبیکستان در آن زمان تنها مسیر تجاری خود با افغانستان، یعنی بندر حیرتان را به روی هرگونه رفت‌وآمد و تجارت بست.

پس از حمله امریکا به افغانستان، ازبیکستان روابط خود را با طالبان تضعیف و کاهش داد؛ اما در دهه دوم قرن جاری، با تأسیس دفتر سیاسی طالبان در قطر، ازبیکستان بار دیگر روابط خود را با طالبان آغاز کرد. نمایندگان ویژه رییس‌جمهور ازبیکستان به‌طور مداوم با مقام‌های دفتر سیاسی طالبان در قطر دیدار داشتند و اعضای رهبری دفتر سیاسی طالبان نیز گاهی به این کشور سفر می‌کردند.

تقویت روابط پس از فتح کابل؛
پس از فتح کابل، ازبیکستان یکی از نخستین کشورهایی بود که سفیر طالبان را پذیرفت و روابط خود را در زمینه‌های مختلف، به‌ویژه اقتصادی، توسعه داد. این همکاری‌ها با سفرهای مقام‌های عالی‌رتبه دو کشور به سطح جدیدی رسید.
در ۱۷ اگوست ۲۰۲۴، عبدالله عارف‌اوف نخست‌وزیر ازبیکستان، همراه با تعدادی از وزرا و تیم‌های فنی به کابل سفر کرد. او با مقام‌های عالی‌رتبه طالبان درباره مسایل سیاسی و اقتصادی گفت‌وگو کرده و تفاهم‌نامه‌هایی امضا شد.
متعاقب این سفر و به دعوت رسمی نخست‌وزیر ازبیکستان، ملا عبدالغنی برادر اخوند معاون اقتصادی ریاست‌الوزرا، در رأس هیأتی متشکل از چندین وزیر، در ۲۲ فبروری برای یک سفر دو روزه عازم ازبیکستان شد و روی موضوعات اقتصادی مهم بحث و تبادل نظر شد. این سفر به دلیل حضور هیأت طالبان همراه با پرچم رسمی خود در نشست‌های رسمی و پذیرش آن‌ها به‌عنوان نمایندگان رسمی از سوی میزبان، اهمیت ویژه‌ای داشت.

مهم‌ترین موضوعات مطرح‌شده در این سفر:
۱- سرمایه‌گذاری ازبیکستان در معادن افغانستان؛
افغانستان دارای ذخایر غنی معدنی و عناصر نادری است که زیربنای صنعت مدرن جهان را تشکیل می‌دهند. به همین دلیل، توجه کشورهای منطقه و جهان به معادن این کشور جلب شده است. ازبیکستان نیز علاقه‌مندی خود را برای سرمایه‌گذاری در بخش معادن افغانستان، به‌ویژه استخراج آهن، اعلام کرد. مقام‌های طالبان نیز بر آمادگی کامل برای هرگونه همکاری در این زمینه تأکید کردند.

۲- پروژه انتقال برق ۵۰۰ کیلوولت از ازبیکستان به افغانستان؛
ازبیکستان به فروش برق نیاز دارد و افغانستان یکی از خریداران اصلی آن است. در این سفر، بر آغاز عملی پروژه انتقال برق ۵۰۰ کیلوولت از ازبیکستان به افغانستان تأکید شد. ازبیکستان تعهد کرد که ۱۰ روز پس از امضای قرارداد، اجرای پروژه را آغاز کند. شایان ذکر است که تمام اسناد مرتبط با این پروژه از سوی افغانستان تکمیل شده و برای بررسی نهایی به طرف ازبیک ارسال شده است.

۳- افزایش همکاری‌های تجاری و ایجاد توازن در تبادلات اقتصادی؛
حجم تجارت بین افغانستان و ازبیکستان در سال‌های اخیر به میزان قابل توجهی افزایش یافته است. در این سفر، علاوه بر سایر موضوعات، بر ایجاد توازن در تبادلات تجاری دو کشور نیز بحث شد. هیأت طالبان ازبیکستان را تشویق کرد تا خرید محصولات زراعی و صنعتی افغانستان را افزایش دهد تا توازن تجاری بین دو کشور برقرار شود. طرف ازبیک این درخواست را پذیرفت و توافق شد که پس از امضای توافق‌نامه ترجیحی کالاها بین دو کشور، این مساله حل شود.

۴- ایجاد بازار مشترک در داخل خاک افغانستان؛
در دیدارهای بین مقام‌های دو کشور، بر اهمیت ایجاد بازار مشترک در داخل افغانستان مشابه بازار ترمز تأکید شد. این اقدام باعث دسترسی آسان‌تر مشتریان به محصولات تولیدی دو کشور و ایجاد بازارهای جدید خواهد شد.

۵- برنامه طالبان برای توسعه شبکه راه‌آهن و گسترش همکاری‌های اقتصادی با ازبیکستان؛
طالبان قصد دارد شبکه راه‌آهن را از حیرتان تا هرات و از آنجا تا قندهار و اسپین‌بولدک توسعه دهد تا از این طریق آسیای مرکزی به آسیای جنوبی متصل شود و در عین حال، ازبیکستان، ترکمنستان، ایران و پاکستان نیز به یکدیگر متصل شوند.

بر اساس مطالعات اولیه، این مسیر جدید کم‌هزینه‌تر و کوتاه‌تر از مسیر شبکه راه‌آهن "افغان-ترانس" است که از حیرتان آغاز شده و پس از عبور از ولایت‌های مرکزی، در منطقه خرلاچی ولایت پکتیا به پاکستان متصل می‌شود. مسیر "افغان-ترانس" به دلیل عبور از مناطق کوهستانی نیازمند ده‌ها کیلومتر تونل است که هزینه اجرایی آن را بالا برده و زمان تکمیل آن را طولانی می‌کند. در مقابل، مسیر جدید راه‌آهن که از ولایت‌های شمالی افغانستان می‌گذرد، عمدتاً از زمین‌های هموار عبور می‌کند و اجرای آن آسان‌تر است.
کارهای مطالعاتی و طراحی فاز هرات-قندهار این پروژه از ماه فبروری آغاز شده است. در سفر اخیر معاون اقتصادی ریاست‌الوزرا به ازبیکستان، طرف ازبیک متعهد شد که تیم فنی خود را برای بررسی و اجرای فاز حیرتان-هرات این پروژه به افغانستان اعزام کند و هزینه‌های این بخش را بر عهده بگیرد.

۶- کاهش وابستگی اقتصادی افغانستان به ایران و پاکستان؛
افغانستان تاکنون برای واردات و صادرات خود به شدت به مسیرهای تجاری ایران و پاکستان وابسته بوده است و بسیاری از کالاهای تجاری این کشور از طریق مسیرهای دریایی این دو کشور با چین تبادل می‌شوند. برخی همسایگان از این وابستگی افغانستان به عنوان یک ابزار فشار سیاسی استفاده می‌کنند. برای مثال، در فصل برداشت محصولات کشاورزی افغانستان، برخی کشورها مسیرهای تجاری را مسدود کرده و خسارات سنگینی به کشاورزان افغان وارد می‌کنند.

این پروژه راه‌آهن بخشی از یک طرح بزرگ‌تر برای اتصال افغانستان به چین و روسیه از طریق ازبیکستان و قرغیزستان است. این مسیر نه‌تنها وابستگی افغانستان به مسیرهای تجاری ایران و پاکستان را کاهش می‌دهد، بلکه از نظر زمان و هزینه نیز به‌صرفه‌تر است.

در حال حاضر، کالاهای تجاری افغانستان از طریق ایران و پاکستان در مدت حداقل ۴۰ روز به چین می‌رسند؛ اما از طریق مسیر جدید، این مدت به ۱۲ تا ۱۵ روز کاهش خواهد یافت. همچنین، هزینه‌های حمل‌ونقل ۱۵ تا ۲۰ درصد کمتر خواهد شد. با توجه به اهمیت استراتیژیک این پروژه، می‌توان گفت که این موضوع یکی از مهم‌ترین محورهای مطرح‌شده در سفر اخیر هیأت طالبان به ازبیکستان بوده است.

۷- سرمایه‌گذاری ازبیکستان در بخش کشاورزی افغانستان؛
ازبیکستان در این سفر، درخواست دریافت زمین برای سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی افغانستان را مطرح کرد. شمال افغانستان دارای زمین‌های حاصلخیز وسیعی است که از آب کانال قوش‌تیپه تغذیه می‌شود. مقام‌های طالبان نیز آمادگی خود را برای اختصاص زمین به ازبیکستان به‌منظور جذب سرمایه‌گذاری و توسعه روابط اقتصادی اعلام کردند.

هنوز مشخص نیست که ازبیکستان چه محصولاتی را در این زمین‌ها کشت خواهد کرد؛ اما با توجه به تمایل این کشور برای سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی، احتمال دارد که برای تأمین مواد خام صنعت نساجی خود، در این زمین‌ها پنبه یا هنگ کشت کند. این محصولات، علاوه بر تأمین نیاز ازبیکستان، می‌توانند جایگزین مناسبی برای کشت کوکنار در افغانستان باشند.
بر اساس اطلاعات موجود، ازبیکستان هنگ را برای استفاده‌های خاص خود فرآوری کرده و همچنین در بازارهای بزرگ هند به فروش می‌رساند.

نتیجه‌گیری:
با توجه به سطح فعلی روابط تجاری و اقتصادی افغانستان و ازبیکستان، انتظار می‌رود که این دو کشور به دلیل اشتراکات دینی، فرهنگی و زبانی، همکاری‌های اقتصادی خود را بیش از پیش گسترش دهند و در سایر بخش‌ها نیز به همکاری‌های گسترده‌تری دست یابند.

ملا عبدالله عزام
طلوع